ยสฺมา ตํ นิปฺปริยายโต ทสเม เอว ลพฺภติ, อิตเรสุ ปริยายโต ตสฺมา ‘‘ลพฺภติ เอวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ

สภาวโต วิชฺชมานาติ เยน พหุการาทิสภาเวน เทสิตา, เตน สภาเวน ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานา ฯ ยาถาวาติ อวิปรีตาฯ ตถาสภาวาติ ตํสภาวาฯ น ตถา น โหนฺตีติ อวิตถตฺตา ตถาว โหนฺติฯ ตโต เอว วุตฺตปฺปการโต อญฺญถา น โหนฺตีติ ปญฺจหิปิ ปเทหิ เตสํ ธมฺมานํ ยถาภูตเมว วทติฯ สมฺมาติ ญาเยนฯ ยํ ปน ญาตํ, ตํ เหตุยุตฺตํ การณยุตฺตเมว โหตีติ อาห ‘‘เหตุนา การเณนา’’ติฯ โอกปฺปนํ ชเนสีติ ชินวจนภาเวน อภิปฺปสาทํ อุปฺปาเทสิฯ

เอกธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺเวธมฺมวณฺณนา

[352] (ก) ‘‘สพฺพตฺถา’’ ติ อิทํ ‘‘สีลปูรณาทีสู’’ติ เอเตน สทฺธิํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘สีลปูรณาทีสุ สพฺพตฺถ อปฺปมาโท วิย อุปการกา’’ติ เอเตน สติสมฺปชญฺญานมฺปิ อปฺปมาทสฺส วิย สพฺพตฺถ อุปการกตา ปกาสิตา โหติ อตฺถโต นาติวิลกฺขณตฺตา ตโต เตสํฯ สติอวิปฺปวาโส หิ อปฺปมาโท, โส จ อตฺถโต สพฺพตฺถ อวิชหิตา สติ เอว, สา จ โข ญาณสมฺปยุตฺตา เอว ทฏฺฐพฺพา, อิตราย ตถารูปสมตฺถตาภาวโตฯ

(ข) เตสํ ปญฺจสตมตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติวเสน เทสิตตฺตา ปุพฺพภาคา กถิตาฯ

(ฉ) อโยนิโสมนสิกาโร สํกิเลสสฺส มูลการณภาเวน ปวตฺโต เหตุ, ปริพฺรูหนภาเวน ปวตฺโต ปจฺจโยฯ โยนิโสมนสิกาเรปิ เอเสว นโยฯ ยถา จ สตฺตานํ สํกิเลสาย, วิสุทฺธิยา จ ปจฺจยภูตา อโยนิโสมนสิกาโร, โยนิโสมนสิกาโรติ ‘‘อิเม ทฺเว ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา’’ติ เอตฺถ นีหริตฺวา วุตฺตา, เอวํ อิเมหิ ธมฺมา นีหริตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อสุภชฺฌานาทโย จตฺตาโร วิสํโยคา นาม กามโยคาทิปฏิปกฺขภาวโต ฯ ‘‘เอวํ ปเภทา’’ติ อิมินา ‘‘อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, กณฺหา ธมฺมา, สุกฺกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 101, 104) เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

(ฌ) ปจฺจเยหิ สเมจฺจ สมฺภุยฺย กตตฺตา ปญฺจกฺขนฺธา สงฺขตา ธาตุฯ เกนจิ อนภิสงฺขตตฺตา นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุฯ

(ญ) ติสฺโส วิชฺชา วิชฺชนฏฺเฐน, วิทิตกรณฏฺเฐน จ วิชฺชาฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ ปฏิปกฺขโต สพฺพโส วิมุตฺตตฺตาฯ

อภิญฺญาทีนีติ อภิญฺญาปญฺญาทีนิฯ เอกกสทิสาเนว ปุริมวาเร วิย วิภชฺช กเถตพฺพโตฯ มคฺโค กถิโตติ เอตฺถ ‘‘มคฺโคว กถิโต’’ติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘มคฺโค กถิโตวา’’ติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ ‘‘อนุปฺปาเท ญาณ’’นฺติ อิมินา ผลสฺส คหิตตฺตาฯ สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํ กถิตนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘ผลเมว กถิต’’นฺติ อคฺคเหตฺวา ‘‘ผลํ กถิตเมวา’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ วิชฺชาคฺคหเณน ตทญฺญสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุฯ

ทฺเวธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตโยธมฺมวณฺณนา

[353] (ฉ) โสติ อนาคามิมคฺโคฯ สพฺพโส กามานํ นิสฺสรณํ สมุจฺเฉทวเสน ปชหนโตฯ อารุปฺเป อรหตฺตมคฺโค นาม อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺโน อคฺคมคฺโคฯ ปุน อุปฺปตฺตินิวารณโตติ รูปานํ อุปฺปตฺติยา สพฺพโส นิวารณโตฯ นิรุชฺฌนฺติ สงฺขารา เอเตนาติ นิโรโธ, อคฺคมคฺโคฯ เตน หิ กิเลสวฏฺเฏ นิโรธิเต อิตรมฺปิ วฏฺฏทฺวยํ นิโรธิตเมว โหติฯ ตสฺส ปน นิโรธสฺส ปริโยสานตฺตา อคฺคผลํ ‘‘นิโรโธ’’ติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อรหตฺตผลํ นิโรโธติ อธิปฺเปต’’นฺติฯ ‘‘อรหตฺตผเลน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ’’ ติ อิทํ อรหตฺตมคฺเคน นิพฺพานทสฺสนสฺสายํ นิพฺพตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อรหตฺตสงฺขาตนิโรธสฺส ปจฺจยตฺตา’’ ติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ